انواع طرح در فرش دستباف ایرانی

فرش ایران از لحاظ تاریخی قدمت زیادی دارد، طراحی و نقشه هر فرش در هر منطقه جغرافیایی ایران بر اساس اقلیم، فرهنگ و ... متفاوت است و تنوع زیادی دارد.
طراحی فرش های دستبافت در ایران قدمتی هزار ساله دارد و میراث ارزشمندی است که از نسلی به نسل دیگر انتقال داده شده است. این هنر با وجود اینکه در سراسر ایران هنرمندان زیادی دارد ولی متاسفانه درمورد انواع طرح های فرش دستبافت ایران، کتب و متون تاریخی به صورت کامل و جامع گردآوری نشده است. با این حال پاره ای از تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته است در ادامه برای شما معرفی می کنیم.
نقوش فرش های دستبافت در گذشته اغلب با دست توانگر و تجسم هنرمندانه ذهن طراحان ایرانی بوسیله رنگ و قلم مو روی کاغذ پیاده می شد. برای بافت فرش با نقوش مختلف، هر منطقه با توجه به اقلیم خود از مواد گوناگونی استفاده می کرده است.
یادآوری: امروزه طراحی این نقوش به وسیله رایانه انجام می شود.
از انواع شناخته شده طرح های فرش ایرانی، تعداد محدودی در دسترس هست که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:

نقش شاه عباسی

فرش با نقش شاه عباسی به فرش هایی گفته می شود که در سراسر فرش گل هایی که به نقش شاه عباسی معروف هستند با ترکیبی از اسلیمی و ختایی به صورت دورانی در میان برگ ها در سراسر فرش گسترده شده اند. این نوع طراحی بیشتر در فرش های دستبافت کاشان و قم مشاهده می شود.
انواع طرح های شاه عباسی به دسته های زیر تقسیم بندی می شوند:

• افشان

• لچک ترنج

• ترنج دار

• درختی

• جانوری

• شیخ صفی

• طره دار سلسله ای

• شاه عباسی تصرفی

• ترنجی طره دار

• بوته ای

• لچک ترنج کف ساده

نقش درختی

در طراحی فرش ها اغلب از طرح های انتزاعی برگ، گل و درخت استفاده می گردد. اما در طراحی فرش های با نقش درختی همانطور که از نامش پیداست طرح اصلی را درخت و درختچه هایی به صورت کوچک یا بزرگ تشکیل می دهند که در اطراف آن، طرح درخت و درختچه با اجزای دیگر ترکیب شده و طرحی زیبا و منسجم را به وجود می آورد که آن را از نظر تنوع به گزینه های زیر می توان دسته بندی نمود.

• درختی جانوری یا حیوان دار

• درختی سبزیکار یا آب نما

• درختی ترنجدار

• درختی سروی

• درختی گلدانی

طرح درختی بیشتر در فرش تهران و تبریز به چشم می خورد.

نقش آثار باستانی و ابنیه اسلامی

این طرح ها با الهام از ساختمان ها، آثار معماری و نقوش کاشی ها و با بهره گیری از اشکال هندسی و تزیینی طراحی می شوند. که در نقوش فرش های دستبافت قدیمی می توان طرح بسیاری از این ابنیه ها را دید. از جمله:

• مسجد شیخ لطف الله

• محرابی کوفی

• مسجد کبود

• مقبره شیخ صفی

• سردر امامزاده محروق

• گنبد قابوس

• مسجد شاه اصفهان

• تخت جمشید

• طاق بستان

• طاق کسری (ایوان مدائن) می باشد.

نقش بته جقه

در طراحی این نقشه از فرش های دستبافت، بته هایی با سرکج به نام بته جقه وجود دارند که به تکرر و در اندازه های مختلف دیده می شوند و داری انواع گوناگونی هستند. در ادامه انواع این بته ها ذکر شده است.

• بته جقه

• بته شاخ گوزن

• بته ترمه

• بته سرابندی

• بته خرقه ای

• بته قلمکار اصفهان

• هشت گل

• بته کردستانی یا هشت بته

• بته میر شکسته

• بته لچک ترنج

• بته سنندج

• بته افشاری 

• بته بازوبندی

• بوته بادامی

نقش شکارگاه

در نقشه این نوع از فرش های دستبافت نقوش حیوانات و احشام مختلفی طراحی شده است. همچنین اغلب خصوصیات طرح های درختی نیز در این طرح ها وجود دارد. طرح نقش شکارگاه اغلب در فرش های دستبافت قم و تبریز به چشم می خورد.
این طرح دارای گروه های زیر می باشد:

• شکارگاه درختی

• شکارگاه ترنجدار

• شکارگاه قابی

• شکارگاه لچک ترنج

• شکارگاه سراسری

واگیره ای

واگیره به معنای تکرار است به اینصورت که یک طرح در جهت طول و یا در جهت عرض تکرار می شود و چون این طرح ها در مرحله تکرار بهم می پیوندند، آن را بند‌بندی یا واگره می نامند. این نوع طرح فرش دستباف نام های دیگری دارد که از آن جمله می توان به نام های زیر اشاره نمود:

• بندی اسلیمی

• بندی پیچک

• بندی شکسته

• بندی کتیبه ای

• بندی مستوفی

نقوش هندسی

در طراحی این نوع فرش دستباف معمولا از خطوط، طرح های زاویه دار و اشکال هندسی استفاده می شود. این طرح فرش در کرمان و همدان طرفداران زیادی دارد. از طرح های زیبای نقوش هندسی می توان به

• هندسی بندی قابی

• هندسی ترنجدار

• هندسی محرمات

• هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)

• هندسی کف ساده 

• هندسی خطائی

• هندسی ستاره (موزاییک)

• هندسی خاتم شیرازی

• هندسی جوشقانی اشاره نمود.

نقش قابی (خشتی)

این نقش از فرش از قاب های چند ضلعی به وجود آمده است که اغلب به صورت مرتب ولی با طرح های متفاوت کنار یکدیگر چیده شده است. این نوع فرش دستبافت جایگاه ویژه ای در طراحی و البته در دکوراسیون خانه های ایرانی دارد و از دیگر نمونه های این طرح فرش دستبافت

• قابی اسلیمی

• قابی قرآنی کرمان یا ستونی می باشد.

طرح اسلیمی

اسلیمی به شاخه های دورانی گفته می شود که تمام طول و عرض فرش دستبافت را با ترکیب درختان و گیاهان می پوشاند. اسلیمی انواع بسیاری دارد که از معروفترین آن ها دهان اژدری می باشد. از دیگر نمونه های طرح اسلیمی که می‌توان نام برد:

• اسلیمی بندی

• اسلیمی شکسته

• اسلیمی لچک ترنج

• اسلیمی ترنجدار 

• اسلیمی

در فرش دستباف نایین، کاشان و تبریز از این نقش بسیار استفاده می شود.

طرح افشان

در طرح افشان پیوستگی چندانی بین اجزای طرح دیده نمی شود و برخلاف دیگر طرح ها شاخ و برگ و گل ها از هم گسسته و دارای پراکندگی هستند. به همین علت با این نام نامگذاری شده است. این طرح دست طراح را آزاد گذاشته به همین دلیل در آن تغییرات و تنوع بالایی می بینیم.

• افشان اسلیمی

• افشان ختائی

• افشان بندی

• افشان شکست

• افشان گل اناری

• افشان شاه عباسی

• افشان شاخه پیچ

• افشان دسته گل

• افشان حیوان دار 

• افشان ترنجدار

نقش ترکمن یا بخارا

این نقش از فرش در دسته بندی فرش های دستباف ایلی قرار می گیرد و دارای طرحی با اشکال هندسی و خطوط زاویه دار است که مختص مردم کوچ نشین بوده و در طراحی آن از نقوش ذهنی ایده گرفته می شود. این طرح به دسته های زیر تقسیم می شود.

• ترکمنی قاب یمونی

• ترکمنی شانه ای

• ترکمنی غزال گز (چشم آهو)

• ترکمنی آخال

• ترکمنی چهار قاب

• ترکمنی خورجینی 

• ترکمنی قاشقی

نقش ماهی درهم 

این نقش از فرش دستبافت هم همچون فرش ترکمن در دسته فرش های ایلی و بومی قرار می گیرد که اغلب دارای نقوش ذهنی است و نقشه خاصی برای آن طراحی نمی شود اما زیبایی این طرح، طراحان و شرکت های فرش ماشینی را نیز بر آن داشته است تا همچنان این طرح را در میان طرح های خود به بازار عرضه کنند. زادگاه این طرح در بیرجند می باشد که دارای نمونه های دیگری از جمله:

• ماهی هرات

• ماهی فراهان 

• ماهی زنبوری است.

نقش گلفرنگ

• گل سرخ (لچک ترنج)

• گلفرنگ بیجار

• گلفرنگ مستوفی

• گلفرنگ ترنجدار

• گلفرنگ دسته گل 

• گلفرنگ گل و بلبل

نقش محرابی

این طرح همانطور که از نامش پیدا است از طرح محراب الهام گرفته است و تزییناتی از قبیل قندیل ها و ستون و سرستون در آن به چشم می خورد. این طرح اغلب در قم بافته می شود و دارای گروه های مختلفی ازجمله : 

• محرابی درختی

• محرابی قندیلی

• محرابی گلدانی 

• محرابی دورنما می باشد.

نقش گلدان

همانند فرش طرح درختی که طرح درخت در آن خودنمایی می کرد، در نقشه این فرش گلدانی لبریز از گل به چشم می خورد که این گلها و شاخ و برگهایش تمام فرش را در برگرفته و طرحی زیبا را به نمایش می گذارند. امکان بافت این فرش در ابعاد مختلف وجود دارد و اغلب در تبریز از این طرح استفاده می گردد. از دیگر نمونه های این فرش می توان به دسته های زیر اشاره نمود:

• گلدانی ختائی

• گلدانی دوطرفه

•  گلدانی محرابی

• گلدانی سراسری

• گلدانی ظل السلطان (گل وبلبل)

• گلدانی حاج خاتمی

• گلدانی تکراری

• گلدانی لچک ترنج

• گلدانی یکطرفه

نقش محرمات

در این طرح کل طرح فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم می گردد و درون این ردیف ها با نگاره هایی همچون بته جقه، انواع اسلیمی و یا ختایی و گل و برگ های دیگر تزیین می گردد. به عبارت دیگر طرح فرش به صورت راه راه می باشد. محرمات بته جقه ای معروف ترین طرح این گروه است. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی نیز مشهور است. گروه های دیگر طرح محرمات عبارتند از:

• قلمدانی سراسری

• گل ریز با زمینه یک رنگ 

• بته با زمینه الوان

نقش ایلی

این طرح از قدیمی ترین و اصیل ترین طرح در فرش بافی ایران است و زاییده ذهن قالیبافان منطقه و بومی های آن می باشد. به این صورت که طبیعت و محیط زندگی خود را به ساده ترین شکل در طرح این فرش ها منعکس می کردند. از جاذبه ها و خصوصیات این طرح می توان به نقوش نامنظم آن اشاره کرد که با وجود این نقوش دارای زیبایی دلپسندی است. گروه های فرعی این طرح ها اغلب منسوب به مناطقی است که طرح ابتدا در آنجا رواج پیدا کرده است و یا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده و یا سفارش بافت آن را داده اند که از آن جمله می توان به:

• هیبت لو (مربوط به فارس و آباده)

• قشقایی بته

• افشاری

• خاتونی

• اردبیل

• مزلقان

• خمسه

• ساوه

• تفرش

• هریس

• مهربان

• گوراوان

• زنجان و مشکین شهر

• بختیاری

• کردی

• یلمه

• گبه (خودرنگ)

• سیستان

• فردوس

• سالارخانی

• یعقوب خانی

• سنگ چوبی

• علی میرزائی

• جان بیگی

• جانمازی

• جوین

• موسی آباد

• بلوچستان

• ویس

• قرجه

• سنه

• دسته گل اشاره کرد.